De Zwijgster – Chahdort Djavann

Interview door: Wil van Basten-Malipaard op 5 maart 2010 voor Literair Nederland

 
Op dinsdag 2 maart 2010 had ik een ontmoeting met Chahdortt Djavann ter gelegenheid van de Nederlandse vertaling van haar boek La MuetteDe Zwijgster (vertaling Carolien Steenbergen). In samenwerking met Uitgeverij Sirene had ik de eer haar in ’t Frans te mogen interviewen voor Literair Nederland. Het was een zeer boeiend en open gesprek waaruit ik de meest interessante, opmerkelijke en onverwachte antwoorden hierna weergeef.

‘Ik ben vijftien, ik heet Fatemeh, maar ik vind mijn voornaam niet mooi.(…) Ik word binnenkort opgehangen…’.
Aldus begint deze korte roman in de vorm van een dagboek. Fatemeh is veroordeeld tot ophanging en wacht in de gevangenis op haar terechtstelling. Zij is tijdens haar verhoren vreselijk gemarteld, geestelijk en lichamelijk, en zij besluit haar korte leven en het leven van haar tante (La Muette-De Zwijgster) dat onlosmakelijk met haar verbonden is, op te schrijven als herinnering aan hen beiden.
Zij schrijft niet om goedkeuring voor haar daden te krijgen maar wel hoopt zij op begrip.
Haar bewaker geeft haar een schriftje en een pen en in het grootste geheim schrijft zij dit meer dan afschuwelijke verhaal dat voor ons, westerlingen, nauwelijks te geloven en al helemaal niet te begrijpen is. Het is een aangrijpende getuigenis in vlijmscherpe, zeer sobere taal die je niet meer vergeet.

In de voorpublicatie hebben we kunnen lezen dat de vurige liefde van de zwijgster voor een man, terwijl zij voor de moellah bestemd was, heeft geleid tot de voor haar fatale afloop, namelijk ophanging. Veroordeeld dus eigenlijk voor ‘voortijdig overspel’. Deze afloop is bij de lezer bekend, maar toch blijft er een bepaalde spanning en lees je het boekje in één adem uit … want al lezende vraag je je steeds af waarom dan toch haar nichtje, dit meisje van 15 jaar, in de gevangenis zit en opgehangen zal worden. Welke vreselijke misdaad heeft zij dan toch begaan, waarom wacht haar, evenals haar tante het zelfde lot?

Chahdortt (= dochter van de sjah) Djavann, de inmiddels ook in ons land bekende Iraans-Franse schrijfster en polemiste weet waarover zij spreekt en schrijft. Zij woont sinds 1993 in Frankrijk waar zij politiek asiel heeft gekregen en sociale psychologie en antropologie heeft gestudeerd. Zelf heeft zij ook tien jaar de sluier/hoofddoek gedragen. Vooral door haar essay Bas les voiles !  dat verscheen in 2003 heeft zij wereldwijd bekendheid verworven. ‘ J’ai porté le voile dix ans. C’était le voile ou la mort. Je sais de quoi je parle. ‘

Interview

Wil van Basten: Het is duidelijk dat de titel De zwijgster een symbolische titel is voor alle vrouwen in Iran die leven en lijden onder de Sharia (= de staatsleer van de Islam; deze leer bevat alles wat moet, mag en niet mag van Allah). Misschien zelfs is De Zwijgster het symbool voor alle moslimvrouwen in dezelfde omstandigheden in de hele wereld. In wezen zijn zij allen veroordeeld tot stilzwijgen. Zwijgen of gedood worden.

Waarom heeft u voor een zwijgende hoofdpersoon gekozen? Kan men zwijgen en tegelijkertijd toch in opstand komen? Het lijkt een contradictie?
Chahdortt Djavann: De zwijgster kán wel spreken, maar zij weigert te spreken. Zij zegt heel veel door haar blik, door haar gebaren, door haar daden. Het is zeker geen lege stilte. Het is de stem van de vrouw die nooit spreekt.
Het verhaal speelt zich af in een zeer armoedig milieu, een belangrijk gegeven. Op blz. 12 schrijft het nichtje ‘Waar ik ben opgegroeid, bestonden alleen maar ellende en drugs, geen mens ontsnapte er aan het onheil (…)’.

U heeft minutieus en heel duidelijk deze armoede en de dogma’s van de Islam beschreven. De Islam staat centraal in deze tragedie. Zou deze geschiedenis zich op dezelfde manier af kunnen spelen in welgestelde kringen of zelfs in het hele rijke milieu? Komt het daar ook nog steeds voor dat meisjes van 13 gedwongen worden te trouwen met grote, dikke en stinkende mannen van in de 50?
Ja. De Moellahs zijn de religieuze leiders die sinds 1979, dus vanaf het begin van de regering van Khomeini, het bewind voeren in Iran en hun bloedige tirannie tot op heden nog steeds uitoefenen. En Chahdorrt voegt daar verontwaardigd aan toe: Vorig jaar vonden er zelfs 177 ophangingen plaats, het aantal stenigingen tot de dood er op volgt, nog buiten beschouwing gelaten. Met dit soort terechtstellingen staat Iran op de eerste plaats op de ‘wereldranglijst’ . China neemt de tweede plaats in. Het is wel zo dat procentueel gezien ophangingen veel méér voorkomen in armoedige milieus. Maar ook dit soort gedwongen huwelijken zijn helaas heel gewoon in de betere kringen en heten dan ‘verstandshuwelijken’.

Kunt u wat meer vertellen over de sobere doch scherpe schrijfstijl en over de gekozen vorm van deze getuigenis?
Het schrijven van deze roman was voor mij een absolute noodzaak. Ik moest dit verhaal schrijven. Het verhaal zat in me en het moest eruit. Ik heb me drie weken lang opgesloten in huis, zoals de zwijgster en haar nichtje in de gevangenis, zonder ook maar één keer het huis te verlaten. Daarna was ik volkomen leeg en ziek. Ik heb het manuscript even een tijdje laten liggen en ben daarna begonnen met het herschrijven. Ik heb het geheel tot een minimum aan zinnen teruggebracht. Ieder personage heb ik opnieuw bewerkt en als het ware gebeiteld en bijgevijld. Ieder personage is een miniatuur geworden, volgens Perzische traditie. Ieder personage is een klein, afzonderlijk kunstwerk. De lezer voelt wat de personages voelen, ook al is het een geschiedenis die ver van hem/haar af staat. We zien dat meisje in haar cel zitten en voelen bijvoorbeeld haar gebroken ribben.
Er staat geen zin te veel in. Het is een bijna zwijgende schrijfstijl geworden, une écriture quasi muette.

En dan voor wat betreft de vorm.
Het is in de eerste plaats van het allergrootste belang dat mijn boodschap goed overkomt, daarom schrijf ik. In navolging van de negentiende-eeuwse literaire traditie heb ik voor deze vorm, het dagboek gekozen. Het verhaal wordt daardoor levensechter, vandaar ook de spaarzame woorden van de bewaker, de levende getuige, er tussendoor. En door het verhaal van een kader te voorzien door de brief vooraf van de uitgeefster, dan het eigenlijke verhaal/dagboek, daarna notities van de journaliste en de vertaalster wordt het verhaal nog echter, komt het nog meer naar voren. Zoals bij een schilderij. Een schilderij zonder lijst zegt veel minder dan met een lijst! Kijk maar eens rond!
En ik heb met deze roman geschiedenis geschreven! Het is de eerste keer dat er een moellah vermoord wordt,…. door een vrouw! Dat is heel symbolisch!
Is dat echt gebeurd?
Nee, dat is het enige dat niet waar is aan het verhaal. Alle andere gebeurtenissen zijn gebaseerd op waargebeurde feiten. Het is fictie gebaseerd op de realiteit.

Wanneer je de beide vrouwelijke hoofdpersonen vergelijkt, dan zie je dat het elkaars tegenpolen zijn.
De zwijgster is een sterke vrouw in alle opzichten. Zij voelt zich vrij. Haar metamorfoses maken haar nog fascinerender. Indrukwekkend zijn haar stilzwijgen na het familiedrama, de sneeuwscène, haar enorme depressie na deze erotische explosie, de liefde die haar geneest, haar intelligentie, haar moed. Ze verkiest ophanging boven een gedwongen huwelijk.
Het nichtje is lief, berust in haar lot, ook al is het onrechtvaardig. De zwijgster is haar grote voorbeeld, zij wil zeker niet op haar moeder lijken die ze als de schuldige ziet van alle onheil.

Waarom twee tegenpolen gekozen?
De zwijgster voedt het meisje op en is daardoor eigenlijk haar moeder. Zij hebben een innige band. Ze zijn niet helemaal elkaars tegenpool. Het verschil is dat de zwijgster handelt uit liefde. Ze heeft een vreselijk leven gehad. En door haar daad is zij eigenlijk al elders.
Fatemeh heeft daarentegen een ‘gelukkige’, beschermde jeugd gehad. Zij is niet zo sterk als haar tante, maar wil wel vluchten. Helaas zijn de deuren gesloten. Dus moet zij een andere list verzinnen. Zij denkt niet aan zelfmoord, daar is ook kracht en moed voor nodig. Fatemeh heeft niemand meer. Zij doodt uit haat, maar wil niet dat het bloed van de moellah op haar baby komt. Door haar volgende wanhoopsdaad wil zij de baby verder lijden besparen. Uit liefde? Dan heeft ze de mogelijkheid te vluchten, maar ze doet het niet en volgt daarmee de weg naar het schavot, zoals haar tante.

Ik vond het nogal onverwacht te lezen dat Fatemeh een onthulling doet over haar sexuele gevoelens.
Bedenk dat zij al deze gedachten heeft vlak voor haar dood! Zij is zich heel scherp bewust van al haar gevoelens. Zij wil eerlijk zijn en de waarheid opschrijven, maar beschrijft deze dus nà alle gebeurtenissen! Flashback. Haar seksuele gevoelens zijn louter biologisch te noemen. Zo moet je ook de sneeuwscène van de zwijgster zien. 29 Jaar en nog nooit de liefde bedreven!

Ik heb ergens gelezen dat de naam Fatemeh de voornaam is van een van de feministische voorvechtsters in Iran. Heeft u daarom deze naam gekozen?
Nee, Fatemeh is een zeer gangbare voornaam in Iran. Een van mijn voornamen is ook Fatemeh. Het is de dochter van Mohammed. En ik hou ook niet van die voornaam.

Nog een paar korte vraagjes over de vader en de bewaker.
Heeft u uit medelijden voor de hartaanval gekozen?
De hartstilstand komt heel vaak voor in Iran in de leeftijd van 50-60 jaar. Men wordt niet zo oud. Maar inderdaad. De vader is niets meer, heeft niets meer, het noodlot heeft ook hem verpletterd. Dat heb ik willen aantonen. Zijn dood is een bevrijding.

Is er inderdaad sprake van verliefdheid tussen de bewaker en Fatemeh?
Oh, zeker. En Fatemeh sleept eigenlijk de bewaker met zich mee.

Ten slotte nog een persoonlijke vraag.
Ik heb een paar van uw boeken gelezen en zie dat uw schrijfstijl toch ook beïnvloed is door westerse schrijvers. Ik denk bijvoorbeeld aanL’Etranger van Albert Camus, waar ik bepaalde parallellen zie met La Muette. Welke schrijvers leest u vooral?
Wat grappig ! L’Etranger is het eerste Franse boek dat ik gelezen heb. Het is te lang geleden dat ik daar nog een gedegen antwoord op kan geven. Schrijvers als Tolstoi, Dostojewski,Flaubert, Daudet, en De Maupassant, bijvoorbeeld hebben mijn voorkeur.

Bent u inmiddels meer Française dan Iraanse?
Eigenlijk heb ik drie identiteiten: 1) ik ben een mens 2) ik ben een vrouw 3) ik ben schrijver.
Maar ik zal tot aan mijn dood in mijn ziel een balling blijven. ‘Exilée dans l’âme’.

Ik bedank Chahdortt Djavann voor haar openhartige interview en zij signeert mijn Franse La Muette met de woorden: A Wil. Avec mes remerciements en espérant que la voix de la muette se porte loin…
Daar zal ik zeker voor zorgen !

De Zwijgster

Auteur: Chahdortt Djavann
Vertaald door: Carolien Steenbergen
Verschenen bij: Uitgeverij Sirene (maart 2010)
Prijs: € 16,95
Oorspronkelijke titel La Muette (Editions Flammarion, 2008)

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *